Aτοπική Δερματίτιδα

Mαρία Κωσταρά, MD, Msc,
Yποψήφια Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Παράγοντες Κινδύνου-Γενετική Προδιάθεση

Για την ανάπτυξη της Ατοπικής Δερματίτιδας (ΑΔ) έχουν ενοχοποιηθεί κυρίως δύο παράγοντες: Ο πρώτος αφορά τις μεταλλάξεις στο γονίδιο της Φιλαγκρίνης (FLG gene). To γονίδιο της Φιλαγκρίνης εντοπίζεται στο Χρωμόσωμα 1q21.3 και κωδικοποιεί τη φιλαγκρίνη, η οποία είναι μία δομική πρωτεḯνη της κεράτινης στιβάδας της επιδερμίδας. Το γονίδιο αυτό είχε αρχικά ταυτοποιηθεί ως το υπεύθυνο γονίδιο για την ιχθύαση (ichthyosis vulgaris) και έκτοτε έχουν εντοπιστεί πολλές μεταλλάξεις του (loss-of-function) σε Ευρωπαίους ασθενείς με ΑΔ.

Η φιλαγκρίνη συμμετέχει στο σχηματισμό της  εξωτερικής στιβάδας της επιδερμίδας, η οποία αποτελεί έναν ισχυρό φραγμό για τα μικρόβια και τα αλλεργιογόνα, ελαχιστοποιώντας τη διαδερμική απώλεια νερού. Πιο συγκεκριμένα, τα πολυμερή της προ-φιλαγκρίνης υφίστανται πρωτεολυτική διάσπαση και διφωσφορυλιώνονται σε μονομερή φιλαγκρίνης τα οποία συνδέονται με τα νημάτια της κερατίνης και σχηματίζουν την κεράτινη στιβάδα. Με αυτόν τον τρόπο σχηματίζεται o επιδερμιδικός φραγμός.

Οι μεταλλάξεις της φιλαγκρίνης διαταράσσουν τη λειτουργία αυτού του φραγμού. Είναι ιδιαίτερα συχνές ανάμεσα στους Καυκάσιους. Περίπου 10% των ατόμων με Ευρωπαϊκή καταγωγή φέρουν σε ετεροζυγωτία μεταλλάξεις απώλειας λειτουργίας στο γονίδιο της φιλαγκρίνης (loss-of-function mutation in FLG) με αποτέλεσμα τη μείωσης της έκφρασης της κατά 50%. H παρουσία των μεταλλάξεων αυτών έχει συσχετιστεί με πιο σοβαρή και πρώιμη εκδήλωση της ΑΔ.

Ο δεύτερος παράγοντας που ενοχοποιείται για την ανάπτυξη της ΑΔ αποτελεί το οικογενειακό ιστορικό ατοπίας. Ποσοστό 70% των ασθενών με ΑΔ παρουσιάζει θετικό οικογενειακό ιστορικό ατοπίας. Ο κίνδυνος για την ΑΔ αυξάνεται ανάλογα με τον αριθμό των γονέων που έχουν θετικό ιστορικό δύο με τρεις ή τρεις με πέντε φορές αντίστοιχα (για τον 1 ή και τους 2 γονείς). Επιπλέον το θετικό ιστορικό της μητέρας φαίνεται να είναι καλύτερος προγνωστικός δείκτης.

Παράλληλα μελέτες έχουν δείξει ότι τα ποσοστά της ΑΔ είναι υψηλότερα ανάμεσα σε μονοζυγωτικά συγκριτικά με διζυγωτικά δίδυμα (80% έναντι 20%). Έτσι φαίνεται ότι η γενετική προδιάθεση κατέχει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της ΑΔ. Σε αυτό συμμετέχουν αρκετά χρωμοσώματα, με την περιοχή του χρωμοσώματος 1q21 να παρουσιάζει τη μεγαλύτερη σύνδεση.

Δυσλειτουργία του Ανοσοποιητικού Συστήματος και ΑΔ

Άλλα γονίδια τα οποία έχουν βρεθεί να σχετίζονται με την ΑΔ εδράζονται στο Χρωμόσωμα 5 στην περιοχή 5q31 & 5q33. Τα γονίδια αυτά κωδικοποιούν τις κυτταροκίνες, οι οποίες παράγονται από τα Th1 και Th2 κύτταρα και ρυθμίζουν τη σύνθεση της IgE. Πιο συγκεκριμένα, οι κυτταροκίνες των Τh1 κυττάρων καταστέλλουν την παραγωγή της IgE ενώ οι κυτταροκίνες των Τh2 την ενισχύουν. Στους ασθενείς με ΑΔ τα Th2 κύτταρα κυριαρχούν και μειώνουν την έκφραση της φιλαγκρίνης καθώς και άλλων μορίων που συμμετέχουν στον επιδερμικό φραγμό. Έχει φανεί ότι σε γενετικά τροποποιημένα ποντίκια στα οποία υπήρχε υπερέκφραση των κυτταροκινών των Τh2 κυττάρων, παρουσιάστηκαν διαταραχές στον επιδερμιδικό φραγμό καθώς και ΑΔ.

«Ατοπικός Καταρράκτης» – Atopic March

Ο όρος “atopic march” (ατοπικός καταρράκτης) περιγράφει την τάση διαδοχής των ατοπικών νοσημάτων με την πορεία των χρόνων, με την ΑΔ να προηγείται της ανάπτυξης άλλων ατοπικών παθήσεων όπως η τροφική αλλεργία, το άσθμα και η αλλεργική ρινίτιδα. Μελέτες έχουν δείξει ότι η πορεία αυτή συμβαίνει συνήθως στην παιδική ηλικία αλλά μπορεί να συμβεί και μεταγενέστερα. Οι ασθενείς με ατοπική δερματίτιδα, αλλεργική ρινίτιδα και αλλεργικό άσθμα θεωρείται πως έχουν την «τριάδα της ατοπίας». Τουλάχιστον το ένα τρίτο των ασθενών με ΑΔ αναπτύσσουν άσθμα και τα δύο τρίτα αλλεργική ρινίτιδα. Επίσης η ΑΔ συνυπάρχει με την τροφική αλλεργία ιδαίτερα σε βρέφη και παιδιά νηπιακής ηλικίας. Ο σύνδεσμος μεταξύ των παθήσεων αυτών θεωρείται η ατοπία ή με λίγα λόγια η προδιάθεση για απάντηση στα ερεθίσματα των ΙgE μεσολαβούμενων αντιδράσεων.

Βιβλιογραφία

• Jihyun Kim et al. Pathophysiology of atopic dermatitis: Clinical implications, Allergy Asthma Proc. 2019 Mar; 40(2): 84–92
• Carmela Avena-Woods et al. Overview of atopic dermatitis, Am J Manag Care 2017 Jun;23(8 Suppl):S115-S123
• Jorge Esparza-Gordill et al. Maternal Filaggrin Mutations Increase the Risk of Atopic Dermatitis in Children: An Effect Independent of Mutation Inheritance, PLoS Genet. 2015 Mar; 11(3)
• W David Boothe et al.  Atopic Dermatitis: Pathophysiology Adv Exp Med Biol 2017;1027:21-37